Herinnering en beleving

Als een fles frisdrank, hevig geschud maar met de dop nog stevig vastgeschroefd, hebben veel mensen na ruim een jaar coronabeperkingen een gevoel dat ‘knaldrang’ genoemd wordt: zodra die dop los gaat, zal het daadwerkelijk ‘los gaan’. Veel mensen willen zo snel mogelijk terug naar het oude normaal: het bezoeken van festivals, feestjes, attractieparken en sportclubs, en het flaneren door drukke winkelstraten vol funshoppers. Dit gevoel is goed te begrijpen, maar het is wel belangrijk te zien dat de genoemde vrijetijdsactiviteiten toegankelijk zijn voor mensen die min of meer gezond zijn, enig geld te besteden hebben, en zelf kunnen besluiten wat ze willen doen.

Via een tweetal casussen wordt hier getoond dat er kwetsbare doelgroepen zijn buiten de groep jonge, kapitaalkrachtige en beslisvaardige consumenten, die ook aan vrijetijdsbesteding willen doen, maar dat de vorm waarin dat kan anders is dan ‘normaal’. De impact van de coronabeperkingen is voor deze groepen vaak nog groter.

Football Memories

De jongere, meer zelfredzame gepensioneerden zijn vaak in staat om na het beëindigen van hun carrière actief te blijven, en houden zo hun sociale netwerk op peil, vooral via vrijetijdsactiviteiten zoals clublidmaatschap of vrijwilligerswerk. Er is ook een groep ouderen die kwetsbaarder is, die te kampen heeft met eenzaamheid, en het moeilijk vindt dat proces van toenemende sociale isolatie te doorbreken. Arjen Pijfers heeft enige jaren geleden ‘Football Memories’ bij de Tilburgse voetbalclub Willem II geïntroduceerd, om sociaal geïsoleerde ouderen te helpen.

Het concept van ‘Football Memories’ is dat eenzame ouderen, regelmatig ook met beginnende dementie, in tweewekelijkse bijeenkomsten in het stadion van hun favoriete club, bijeen komen om voetbalherinneringen op te halen. Voor (beginnend) dementerenden is het geheugen vaak broos, met name wat kortetermijnindrukken betreft, maar het langetermijngeheugen is doorgaans nog een rijke bron van verhalen en gedeelde emoties van overwinning, verlies en kameraadschap. Zeker waar het de voetalclub betreft waarmee ze hun hele leven al lief en leed gedeeld hebben. In de bijeenkomsten stimuleren vrijwilligers, regelmatig ook mantelzorgers, partners of andere familieleden, laagdrempelige gesprekken. En met toonmateriaal (bijvoorbeeld krantenknipsels, spelersfoto’s, clubsjaaltjes) wordt bij de deelnemers die passie voor hun club gereactiveerd. Vaak zie je de deelnemers (in hun normale situatie in zichzelf gekeerd, vereenzamend, steeds minder actief en cognitief vaardig) opleven en vrolijk verhalen van vroeger ophalen. Op deze eenvoudige manier wordt het welzijn van de deelnemers versterkt. Het plezier tijdens de bijeenkomsten werkt inspirerend voor henzelf én voor hun partners en verzorgers. Het geheugen wordt getraind en sociale contacten worden gevormd. Voor dementerende ouderen is de achteruitgang niet te stoppen, maar op deze manier wel te vertragen, en de kwaliteit van leven wordt danig verhoogd.

De tragiek van Covid-19 voor deze doelgroep is dat de weinige activiteiten die nog mogelijk waren, vrijwel helemaal stil zijn komen te liggen. Dagbestedingsactiviteiten buiten de eigen bubbel zijn uitgesloten. De kwetsbare gezondheid van veel deelnemers staat het absoluut niet toe dat fysieke ‘Football Memories’-bijeenkomsten georganiseerd worden terwijl het virus nog een gevaar vormt. De overgang naar vervangende activiteiten online is maar heel beperkt mogelijk voor deze groep. Behalve het feit dat slechts een enkeling digitaal vaardig is, is de kracht van het bij elkaar aan tafel zitten en samen praten, lachen en luisteren online nagenoeg afwezig. Andere initiatieven, zoals het bellen van deelnemers, ansichtkaarten versturen, online interviews met oud-spelers, dekken maar zeer ten dele de behoefte af.

De post-corona-herstart van fysieke bijeenkomsten is bijzonder gewenst, maar zal helaas voor een deel van de deelnemers van vóór corona te laat komen: zij zijn ver achteruit gegaan of inmiddels overleden. Het positieve vooruitzicht is dat het ‘Football Memories’- concept flink uitgebreid wordt. De Stichting Football Memories, de Eredivisie, de Keuken Kampioen-divisie en Stichting Alzheimer Nederland hebben een project opgezet om dit concept bij betaald-voetbalclubs door het hele land te introduceren. Grote clubs hebben vaak een stichting die maatschappelijke programma’s ontwikkelt, zodat ze via hun uitstraling, slagkracht en organisatievermogen een positieve invloed kunnen uitoefenen op hun omgeving.

DreamDiVR

Een andere, zeer diverse doelgroep die veel last ervaart van de coronabeperkingen betreft mensen met een fysieke en/of verstandelijke beperking. Vooral dat deel van de doelgroep dat te maken heeft met complexere beperkingen en in een zorginstelling woont heeft weinig mogelijkheden om buiten de instelling passende vrijetijdsactiviteiten te ondernemen. Zelfs in normale omstandigheden vergen recreatieve activiteiten voor deze doelgroep zorgvuldige planning en intensieve begeleiding. Voor mensen in een rolstoel is de toegankelijkheid van faciliteiten een belangrijke factor. Voor mensen met een stoornis in het autismespectrum moet er met de keuze voor activiteiten rekening gehouden worden met het risico op overprikkeling.

De vernauwing van vrijetijdsopties vanwege corona heeft in deze gevallen grote impact. Vanwege de uitdagende logistiek van uitjes voor de groep met meervoudige beperkingen is een zorgvakantie in een gespecialiseerd vakantieoord vaak het brandpunt van de vrijetijdskalender. Het is juist dit soort activiteiten dat vanwege corona onmogelijk is. Ook kleinere evenementen (hobbyclubs en feestavonden) en kortere excursies buiten het instellingsterrein zijn slechts zeer beperkt mogelijk.

Zodra geschikte activiteiten na corona weer toegankelijk zijn voor deze groep, zal er ook weer ruimte zijn voor ‘DreamDiVR’, een innovatieve vorm van zwemtherapie die ontwikkeld wordt door Michael de Ridder, Kick Willemen en Jeroen van Silfhout, en gebruik maakt van een waterbestendige virtualreality-bril. Voor de hierboven omschreven doelgroepen is onder begeleiding zwemmen in een daarvoor geschikt (therapeutisch) bad een activititeit met verschillende positieve effecten. Voor mensen die vanwege hun beperking te weinig (kunnen) bewegen biedt het verminderde gewicht in het water een manier om alsnog lichamelijk actief te zijn. Voor mensen die snel overprikkeld zijn, biedt het water een ontspannende omgeving.

De fysieke sensatie van het water, en de oefeningen en hulp van de begeleider bieden al prettige indrukken; de DreamDiVR-bril kan deze belevingen verrijken met beelden van koraalriffen en veelkleurige tropische vissen. Deze beelden kunnen echt zijn (gefilmd met 360-gradencamera’s in Burgers’ Zoo in Arnhem of op duiklocaties in het wild), of geanimeerd, en dan zijn interactieve scenario’s in een therapeutische of recreatieve context mogelijk. De DreamDiVR maakt zo belevingen toegankelijk die anderszins onbereikbaar zijn voor deze doelgroep; met verschillende beelden (rustgevend of stimulerend) of verschillende spelvormen (zoals volg de dolfijn, zoek de zeesterren) kan er een therapeutisch programma opgesteld worden dat helemaal afgestemd is op de specifieke zorgvraag van het individu: een ‘serious game’ met een fantasievolle knipoog.

Voor die situaties waarin een therapeutisch bad lastig bereikbaar is, is tevens een ‘landvariant’ van de onderwaterervaring ontwikkeld. De ‘zwemmer’ kan op een groot, zacht luchtkussen gelegd worden, en met decorwanden, vissen en onderwaterplanten als decorstukken, en passende licht- en geluidseffecten, kan ook een beleving gecreëerd worden. De hele installatie is op locatie op te bouwen, maar wederom geldt dat dit slechts mogelijk is zodra de coronamaatrelegen versoepeld zijn.

Na Covid-19

De Ridder, Willemen en Van Silfhout geven aan dat ze verwachten dat de maatschappijbrede ervaring met coronabeperkingen ertoe zal leiden dat meer mensen zich kunnen inbeelden wat het betekent voor mensen om permanent met beperkingen te maken te hebben. Als we daardoor beter kunnen zorgen voor de meest kwetsbaren (waaronder mensen met fysieke en mentale beperkingen, eenzame ouderen en dementerenden) en kunnen blijven werken aan innovatieve manieren waarop we die groepen het plezier en de verbeterde levenskwaliteit van fijne vrijetijdservaringen kunnen geven, hebben we alsnog iets waardevols geleerd.

Hier ligt een inhoudelijk zeer belangrijk gebied voor de vrijetijdsprofessional: de combinatie van welzijn, gezondheid, zorg, en de samenwerking van burgers, overheid, (sport-) verenigingen en organisaties die samen waardevolle processen vormgeven. Je zou dit soort samenwerkingsverbanden ‘welzijnsnetwerken’ kunnen noemen. Om dit soort netwerken goed te kunnen aansturen is kruisbestuiving van competenties nodig als stakeholdermanagement, projectmanagement, innovatie, inzicht in welzijn als maatschappelijk-psychologisch fenomeen en een therapeutische sensitiviteit voor kwetsbare groepen. ‘Football Memories’ en ‘DreamDiVR’ zijn de voorbeelden die ons alvast laten zien hoe dat moet.

NB: dit artikel verscheen eerder in het magazine Uncover over ‘Leisure in een bubbel’ van Breda University of Applied Sciences.

Bronnen

• www.footballmemories.nl
• www.deridder.nu
• www.dreamdivr.nl