Erfgoed raakt

In de wereld van de zorg is er steeds meer interesse voor kunst, cultuur en (social) design. Dit weerspiegelt zich onder meer in het aannemen van culturele programmamakers in verpleeghuizen en talloze kunstinitiatieven voor ouderen die thuis wonen. Veel van dit soort initiatieven komen tot stand doordat individuele kunstenaars en artistiek leiders zelf contact leggen met zorginstellingen. Participatiekoren, orkesten, dansers, theatermakers, beeldend kunstenaars, verhalenvertellers, clowns, social designers willen werk maken dat van betekenis is voor de samenleving en zien de zorg als een domein waar zij wat te bieden hebben. En met recht, want kunst raakt en verbindt voorbij woorden. Kan erfgoed een vergelijkbare functie hebben? Dat is de vraag die ik in dit essay verken.

Ouderen worden in onze samenleving nog te vaak gezien als kwetsbaar, en dragers van pijn en verlies. Deze framing komt voort uit een deficitbenadering, waarbij er vervolgens moet worden ingegrepen om problemen te fixen. Zo’n benadering gaat voorbij aan de veerkracht en verlangens van ouderen om erbij te horen en ertoe te doen. Kunstenaars kijken veel meer naar de hele mens en diens creatieve potentieel. Zij willen een creatief proces op gang te brengen en gevoelens tot expressie te brengen. Ze doen dat met zorg en vanuit zorgzaamheid met het oog op het welbevinden van ouderen.

Participatiekoren

Zo heeft artistiek leider Erik Zwiers vanuit mededogen voor mensen met dementie Participatiekoren opgezet om te laten zien dat iedereen er mag zijn en erbij hoort. In een participatiekoor zingen, repeteren en treden mensen met en zonder dementie samen op. Er is wederkerigheid, zangers gaan in elkaar op, de samenklank raakt, vaak tot huilens toe. Bewust kiest hij voor een klassiek repertoire, zoals de Mattheüs Passion. Dat werkt destigmatiserend. Franc Janssen, die dacht dat ‘zijn wereld instortte’ toen hij de diagnose Alzheimer kreeg, vertelt vol trots dat hij de moeilijke partijen toch onder de knie heeft gekregen.

Niet alle ouderen zijn opgegroeid met deze klassieke muziektraditie. Ze zingen daarom ook een populair repertoire met smartlappen zoals ‘Daar in het kleine café aan de haven.’ Of het nu gaat om onbeschrijfelijk lijden of hartzeer: samen zingen is één van de krachtigste vormen om vreugde en pijn te delen, en om ons verbonden te voelen met onze medemens.

Kunst raakt: geen effect zonder affect

Ouderen bloeien op door actief mee te doen aan kunst, blijkt uit onderzoek. Het draagt niet alleen bij aan de fysieke gesteldheid van ouderen, maar ook en vooral aan hun welbevinden. Medewerkers en mantelzorgers zijn er ook bij gebaat, omdat ze tijdens de kunstactiviteit de mens achter de oudere bewoner of cliënt zien en een meer gelijkwaardige relatie aangaan.

Wat maakt nu dat kunst zich onderscheid van fysiotherapie? Om een antwoord op die vraag te vinden kunnen we niet heen om affect. Kunst zet de emoties in beweging, raakt ons. Hier is het werk van de Franse filosoof Gilles Deleuze behulpzaam. Hij omschrijft affect als het lichamelijk geraakt zijn door een gebeurtenis, waarbij de rede buiten spel staat. Dit wil zeggen dat de intense beleving zich voltrekt voordat de ratio of het intellect zich ermee kunnen bemoeien, hetgeen laat zien dat ons bewustzijn zich uitstrekt over een veel bredere bandbreedte dan die van de cognitie.

In kunst gaat het dus niet zozeer om de overdracht van informatie of betekenis, maar primair om de sensuele, zintuigelijke gewaarwording. Er vindt een intensivering van de ervaring plaats en mensen worden tijdelijk even uit hun alledaagsheid getrokken. Er resoneert iets in mensen en die ‘gevoelsklank’ brengt een bezieling teweeg. Dat is waarom kunst raakt en verbindt voorbij woorden. En dat is waarom we het effect van kunst niet kunnen bestuderen zonder te kijken naar affect. Want: geen effect zonder affect.

Erfgoed dat raakt

Erfgoed krijgt al langer een zichtbare rol in het reminiscentiewerk met (demente) ouderen. Herinneringen liggen in het lichaam zijn opgeslagen en kunnen worden geactiveerd, ook bij mensen wier geheugen door cognitieve verstoringen minder goed werkt: het onderliggende principe is ook hier weer affect, een emotionele reactie op een artefact dat zintuigelijke ervaringen teweegbrengt die niet in woorden zijn te vangen en prereflexief van aard zijn.

Naast de herinneringsmusea in de verpleeghuizen van Stichting Humanitas springt Stichting ‘Feest van herkenning’ in het oog, een initiatief samen met Zeeuwse musea. Vanuit een partnerschap stelden deze partijen zogenoemde herinneringskoffers samen waarmee ouderen (met dementie) hun leven kunnen terughalen aan de hand van artefacten variërend van voorwerpen uit musea tot zand van het Zeeuwse strand.

Als mensen hun herinneringen delen schept dit een gevoel van verbondenheid en vreugde. Hierbij heeft iedereen zijn eigen versie van het verleden. Bij reminiscentie gaat het niet om de waarheid, maar om de beleefde ervaring.

Zeeuws Weerzien, December 2020

Erfgoed als voertuig voor een proces van samen herinneren schept de mogelijkheid om gezond ouder te worden en een betekenisvol leven te leiden. Oftewel: erfgoed raakt, en de erfgoedsector kan in potentie veel betekenen om bij te dragen een leeftijdsvriendelijke samenleving waarin iedereen meetelt, ook ouderen.

Verder lezen

Abma, T.A., The Art of Belonging, rede, 23 juni 2023. Leiden University Press. Zie: https://www.theartofbelonging.nl/

Bendien, E., Groot, B. & Abma, T. (2022) Circles of impacts within and beyond participatory action research with older people. Ageing & Society, 42(5), 1014-1035.

Groot, B., L. de Kock, Y. Liu, C. Dedding, J. Schrijver, T. Teunissen, M. van Hartingsveldt, J. Menderink, Y. Lengams, J. Lindenberg, and T. Abma (2021) The Value of Active Arts Engagement on Health and Well-Being of Older Adults: A Nation-Wide Participatory Study. International Journal of Environmental Research and Public Health 18, no. 15: 8222.