De creatieve stad als nieuw stedelijk en economisch fenomeen is hot. De creatieve stad is een echte mensenstad. Mensen zijn de motor en genereren de kwaliteit van leven. Kenmerkend voor de creatieve stad zijn jeugdigheid en een hoog cultureel klimaat. Binnen het stedelijk decorum groeien en bloeien trendy bars en hippe restaurants, kunstgaleries en een grote diversiteit aan outlets rondom design en fashion. De creatieve stad wil altijd voorop lopen en kijkt niet achterom. De creatieve stad is cool, en dat is hij vooral door de soort van werkgelegenheid die er zich nestelt en ontwikkelt: innovatief en geavanceerd. Denk hierbij niet aan louter reclamebureaus of digitale snelwegbedrijfjes, vaak n of tweepitters. Creativiteit betekent scheppingskracht, iets voortbrengen. Hiertoe worden ook productontwikkelaars, (technische) softwareontwikkelaars en ontwerpers op velerlei gebied gerekend.
Richard Florida zag dat goed en stelde met zijn benchmarking onderzoeken vast dat steden met een creatieve industrie economisch goed gedijen. Het zijn dynamische steden waar altijd wel iets gebeurt. De industriestad, de handelsstad, de financile stad, de universiteitsstad en de sportstad (nieuwe positionering Heerenveen) kenden we al. Maar een stad waar talent, tolerantie en technologie nauw samengaan, groeit anders, groeit tot een creatieve stad. Het samengestelde product van creatieve steden heeft een grote aantrekkingskracht op inkomend toerisme. Het culturele gehalte is hoog.
De vraag is of zon stad op de tekentafel valt te plannen. Ik denk van niet, want creativiteit laat zich niet plannen. Het creatieve volk is een nomadenvolk en heeft weinig hechtdrang. Eigenlijk zijn de creatieven een ontrouw volkje, altijd op zoek naar vernieuwing en het best bij creativiteit passend (lees: in zichzelf gekeerd). De creatieve stad ontwikkelt zich daarom organisch, soms spontaan.
Van wijk naar wijk
Dat creatieven nomaden zijn, komt tot uiting in woonbewegingen in Manhattan, New York. Creatieven ontdekken oude pakhuizen en strijken er neer en plotsklaps ontstaat een kunstenaarswijk met een scala aan leuke eettentjes en galerietjes. De aantrekkingskracht van zon wijk is groot en ook niet-kunstenaars vestigen zich in die oh zo leuke wijk. De huurprijzen van die oude pakhuizen stijgen vervolgens. De oorspronkelijke initiatiefnemers kunnen ze niet meer opbrengen en vertrekken. Stilzwijgend zoeken ze een nieuw domicilie, zonder dit met elkaar af te spreken. Zo is bijvoorbeeld eens Soho ontstaan, een totaal andere wijk dan wat het nu is. Daarna volgde de wijk TriBeCa. Nu wonen er filmsterren en grote zakenjongens en voor een woning moet je echt miljonair zijn. TriBeCa is zonder meer een mooie wijk, maar de ziel en de oorspronkelijke sfeer zijn eruit. Na TriBeCa vertrok het creatieve nomadenvolk naar een aangrenzende noordelijke wijk waar de huren weer enigszins betaalbaar waren. En het zal niet lang meer duren voordat de creatieven zich aan de andere kant van de Hudson gaan vestigen. De creatieven verspringen en de wijk springt zodoende van plek naar plek mee. En zo zal het voortgaan.
Berlijn kent intussen ook zijn creatieve wijken. De Prenzlauer Berg in het oosten van de stad is erg in trek. Betaalbare optrekjes zijn nog rondom de Kulturbrauerei, een voormalige bierfabriek. De wijk wordt bewoond door entrepreneurs, kunstenaars en ontwerpers. Veel galerietjes, leuke winkeltjes met niet alledaagse producten, zeer betaalbare restaurantjes, veel terrassen, ontwerpbureaus et cetera. Een fantastische sfeer. Winkelketens ontbreken. Hopelijk gaat het in deze wijk niet als in New York.
Hilversum een creatieve stad?
Verschuivingen zijn ook in Nederland waarneembaar. Neem Hilversum. De Mediastad van Nederland, zoals het zelf zegt. Het recht zich zo te noemen wordt ontleend aan de historie van de publieke omroep die nu vooral tegen zichzelf vecht. Tijden veranderen en media veranderen mee, bijna met de snelheid van het licht. Tegenwoordig kan in principe elk individu door de komst van het internet en snelle breedbandverbindingen zelf een eigen omroep beginnen. Zonder tussenkomst en betutteling van de mediawet en zonder hoge kosten voor faciliteiten en transmissie. Vrijheid blijheid, wereldwijde uitzending, zeven dagen in de week, 24 uur per dag. Elke persoon, elke belangenorganisatie, elke gemeente of elk bedrijf kan zo zijn eigen pc-tv-station starten, via een weblog, vodcast of internettelevisie.
De techniek maakt het tegenwoordig eenvoudig. Ervaar hoe Wim de Bie een eigenzinnige voorloper is (bieslog.vpro.nl). Gewapend met een simpele videocamera, een digitale fotocamera en microfoon maakt hij dagelijks verslagen van actuele zaken. Hij doet alles zelf: redactie, interviews, opnamen en de videomontage op de computer thuis. Dat De Bie een groot creatief talent is, wisten we al. Maar daarnaast heeft hij ook een groot gevoel voor veranderingen. Hij heeft zijn eigen omroep gecreerd. Voor het NOS journaal hoef je ook niet meer stipt om acht uur voor de buis te zitten. Op het internet bepaalt iedereen zijn eigen consumptietijd. Hilversum als Mediastad kalft door de nieuwe ontwikkelingen af. Tot voor kort waren er vele facilitaire bedrijven gevestigd. Dat wordt gestaag minder, ze zitten nu door het hele land. Veel programmamakers monteren nu zelf thuis. En thuis is veelal niet Hilversum. De leegstand van voormalige creatieve gebouwen in Hilversum is groot. De toevoerwegen naar Hilversum zitten in de ochtend en tegen de avond naar het Media Park overigens vol en de trein tussen Amsterdam en Hilversum is een van de drukste verbindingen van Nederland. De creatieven wonen liever buiten dan binnen Hilversum. Dit heeft een enorme impact op de stad. De kenmerkende sfeer van een creatieve stad komt zodoende onvoldoende uit de verf. Omroepje spelen is niet meer gebonden aan plaats en tijd en Hilversum zal dat merken.
Voorwaarden scheppen
De vraag voor gemeenten is of je je stad tot een creatieve stad, of creatieve stadswijk, kan positioneren. In mijn optiek kan dat gedeeltelijk. Een stad die zich als creatieve stad wil positioneren zal vooral voorwaardenscheppend bezig moeten zijn. Creatieve bolwerken ontstaan soms vanuit de aantrekkingskracht van gebouwen. Neem de Van Nelle Ontwerpfabriek in Rotterdam, de Westergasfabriek in Amsterdam en de herontwikkeling van NDSM-werf aan het IJ. Creatieve omgevingen in aantrekkelijke industrile monumenten. Oude fabrieken, scholen en ziekenhuizen zijn kansrijke broedplaatsen voor creatieve gettos, mits de huurprijzen aantrekkelijk zijn. De gemeenten bieden samen met de ontwikkelaars de mogelijkheden. Ze stellen zich faciliterend op en laten de ontwikkeling van het project van binnenuit gaan. De creatieven ontwikkelen hun eigen omgeving mee en krijgen daarvoor de ruimte.
Dus geen opgelegd pandoer, maar medescheppend en samenwerkend. Zo zijn in Valbonne in de Provence ooit veel computerbedrijven neergestreken voor vestiging van ontwikkelafdelingen. Valbonne kon zich tot een klein Silicon Valley ontwikkelen. Het omgevingsklimaat is fantastisch. Bijna altijd mooi weer en de zee en bergen vlakbij. Creativiteit kan zich in zon omgeving prima gedijen. De technische Willie Wortels hebben er enorme vrijheid en bepalen zelf hun werktijden, want creativiteit laat zich meestal niet door de klok leiden. Niet een gebouw of wijk, maar de omgeving is in dit geval het creatieve vliegwiel. In Nederland liggen in dit geval misschien ook wel kansen. Zeeland en Friesland zoeken naar wegen voor de versterking van hun economie. Een creatief eiland is zo gek nog niet.
De creatieve industrie is een netwerkindustrie. Toeleveren en uitbesteden staan hoog in het vaandel. Rond Milaan zijn enorm veel pappa en mamma bedrijfjes op gebied van kledingproductie gevestigd. Geen dure gebouwen met eigen faades, maar opererend vanuit de achterkamer, garage of een bijgebouwtje. Ze doen gezamenlijk de zaken in de kroeg. Ketenomkering, oftewel maatwerk, is veelal het uitgangspunt van het productieproces. De een heeft de opdracht, de ander ontwerpt, de volgende koopt het linnen in, weer een ander snijdt, de volgende naait en de laatste zet de knopen aan. Samenspel in optima forma. Rond Eindhoven zie je ook een groot scala aan kleine, vooral technisch en elektronisch georinteerde, zeer creatieve bedrijfjes, en veel kleine labjes. De oorsprong is veelal Philips. Er wordt niet alleen gewerkt vanuit u vraagt wij draaien, ook wordt samengewerkt aan vernieuwende producten. Ondersteuning is er vanuit de wereldberoemde Design Academy in Eindhoven. Vindingrijkheid, productontwikkeling, design en uitvoering gaan er hand in hand. Zonder dat je het direct merkt, groeit in en om Eindhoven n van de sterkste creatieve gemeenschappen van de wereld. Het proces gaat organisch en Eindhoven ondersteunt het.
Laterale ontwikkeling
Wil een stad de creatieve industrie aantrekken, dan zal zon stad zich moeten verplaatsen en inleven in de hoofden van creatieven. Creativiteit is een lateraal proces van denken en handelen. Geen platgetreden paden, maar nieuwe wegen. De omstandigheden om deze aan te leggen, vragen van gemeenten en ontwikkelaars een ander denkproces dan wat zij gewend zijn. Voorwaardenscheppend is de grondhouding om de creatieve industrie te kunnen aantrekken en van binnenuit organisch te laten groeien. Opdringerige totaalplanningen zijn niet mogelijk omdat tijdens het ontwikkelingsproces soms nieuwe (zij)wegen moeten worden ingeslagen. Om tot bruisende inspirerende plekken te komen, zijn baanbrekende en gedurfde concepten nodig. De creatieve industrie wil zich thuis voelen en zal daar zelf een grote bijdrage aan willen leveren.
Auteur: Daan Frger directeur SMLXL marketing van stad en land daan@smlxl.nl
