Partnerpost Minder aandacht voor boeken, meer voor burgers

Op een woensdag in november tweette de gelauwerde auteur Guus Kuijer: “Begrijpt het bedrijfsleven hoe belangrijk bibliotheken zijn voor een behaaglijk stadsleven? Waarom worden ze zo zelden gesponsord?” Een mooie steun in de rug voor de openbare bibliotheek. Maar morele ondersteuning alleen is niet voldoende. We leven in een roerige tijd die bibliotheken dwingt om na te denken over bestaansrecht en relevantie. De vraag ‘begrijpen bibliotheken zelf hoe belangrijk zij zijn voor een behaaglijk stadsleven?’ gaat vooraf aan de verzuchting van Kuijer. De openbare bibliotheek heeft de potentie om lokaal een grote maatschappelijke rol te spelen. Maar dan is het wel zaak dat de goede voorbeelden die er inmiddels zijn snel navolging krijgen.

UNESCO heeft de rol van de bieb in een democratische rechtstaat heel mooi verwoord in het Public Library Manifesto. De openbare bibliotheek heeft twee opgaven:

1. er moet één neutrale partij zijn die burgers zodanig op toegang geeft tot informatie dat ieder burger in staat is om op basis van informatie meningen te vormen, de meningen te vertalen naar standpunten en hierdoor gebruik te maken van de burgerrechten, kiezen en gekozen worden.
2. de bibliotheek is er om mensen en kennis te verbinden, zodat informatie tot kennis leidt, daar waar die verbindingen niet vanzelf ontstaan en relevant zijn voor participatie, zelfstandigheid, welzijn, sociale cohesie en de zoektocht naar geluk.

Persoonlijke ontwikkeling bevorderen

Als gevolg van de digitalisering wordt de rol van fysieke boeken in de bibliotheek steeds minder belangrijk. Het bevorderen van de persoonlijke ontwikkeling van mensen verloopt nog slechts in beperkte mate via de fysieke collectie. Dat neemt echter niet weg dat het bevorderen van de persoonlijke ontwikkeling de kern blijft van het bibliotheekwerk. Nu de verzorgingsstaat op de terugtocht is worden burgers steeds meer op zichzelf teruggeworpen. Daarmee zijn zij in hoge mate afhankelijk van hun vaardigheden en vermogens om zelf informatie te verwerven, te interpreteren en om te zetten in handelingen. Anders is participatie in de samenleving niet mogelijk. Mensen toerusten met kennis en vaardigheden op het gebied van lezen en digitale media, op het vlak van cultuur, maar óók wat betreft werk, zorg en gezondheid hoort thuis in de moderne bibliotheek.

Dit betekent een paar dingen. Voor de werkers in de bibliotheek houdt het in dat zij zich meer en meer moeten opstellen als ‘programmeurs’ en ‘informatiemakelaars’. Dat betekent dat ze zich niet zozeer bezig moeten houden met wat er in de bibliotheek in fysieke zin te halen is, maar zich vooral moeten richten op wat er te doen is. Ze moeten organiseren, activiteiten naar binnen halen en daar het passende publiek bij zoeken. In het vakjargon wordt dit wel de ‘active librarian’ genoemd: de informatieprofessional die makelt en schakelt tussen mensen/mensen, mensen/kennis en kennis/kennis. Waarbij zowel de mensen als de kennis fysiek en online kunnen zijn.

Kennis heeft met uitwisselen te maken (“knowledge is created through conversation”, aldus David Lankes). Uitwisselen kan niet alleen. Voor de bibliotheek als organisatie betekent het dat zij op lokaal niveau een partner moet zijn van maatschappelijke organisaties (welzijn, UWV, vluchtelingenwerk, volksuniversiteit, enzovoorts). Maar ook van private partijen zolang dat een maatschappelijk doel dient dat past bij de kernopgave van de bibliotheek. Voor de positionering van de gezamenlijke bibliotheken heeft dit toe gevolg dat de reikwijdte van de belangenbehartiging wordt verbreed en dat andere accenten worden gelegd. Kort getypeerd: minder aandacht voor boeken, meer voor burgers.

Positioneringsmodel Groningen

Onderscheidend vermogen

Dreigt de bibliotheek daarmee niet zijn unieke positie te verliezen? Wij denken van niet. Door een combinatie van kenmerken blijft de openbare bibliotheek zeer onderscheidend.

Centraal daarbij staan people, place and platform:

• People: de bieb is de maatschappelijke organisatie met de meeste bezoekers. De OBA in Amsterdam is de grootste publiekstrekker van de stad en trekt jaarlijks ruim vier miljoen bezoekers, wat meer is dan het Rijksmuseum. De vestiging van de bieb in Venlo (60.000 inwoners) werd gered door ondernemers. Zij zagen dat het wegbezuinigen van de bibliotheek ook betekende dat de mensen niet meer langs hun winkels liepen. Een groot warenhuis bood de bieb alleen al vanwege die reden een verdieping aan.
• Place: de bieb is de enige claimvrije publieke ruimte die wij kennen. Iedereen mag er zijn. Niemand die iets van je moet of vraagt waarom je nu weer de krant komt lezen.
• Platform: de bieb heeft een platformfunctie voor de lokale gemeenschap. Zij kan het gesprek organiseren over de zaken die er toe doen. Dat kan in de bieb als daar de faciliteiten zijn. Dat kan ook elders.

Willen bibliotheken relevant blijven en impact hebben, dan vergt dat de handen ineenslaan. Lokaal met andere partijen werken aan dezelfde opgaven, elk vanuit een eigen rol en kwaliteiten. Koersen op een interdisciplinaire programmering, ondersteund door een gemeenschappelijke infrastructuur met een totaal nieuw financieringsmodel.

In de jaren negentig van de vorige eeuw werd deze beweging al ingezet. In Overijssel ontstond het Kulturhus-concept als antwoord op de kaalslag aan voorzieningen in kleine kernen. Het concept kwam uit Scandinavië waar het Kulturhus bestomd uit een openbare bibliotheek in combinatie met een ontmoetingsruimte, een horecavoorziening, een museum, een archief, een galerie en/of een muziekzaal. In de Angelsaksische bibliotheekwereld kent men in openbare bibliotheken vaak speciale informatiepunten, zoals een Health Point, een Tourist Information Point, een Business Point, een Education Point of een Heritage Point. Bij de Nederlandse cultuurhuizen werd in eerste instantie uitgegaan van een combinatie van het Scandinavische en het Angelsaksische concept, aangevuld met zakelijke dienstverlening (zoals een postkantoor) en diensten van de overheid. Later kwam daar ook de zorg bij.

De volgende stap

In recente jaren zijn veel cultuurhuizen in de problemen gekomen doordat de huisvestings-lasten te hoog werden. Soms zijn het bedrijfsverzamelgebouwen geworden zonder goed gezamenlijk profiel. Daar gaat het nu om. Samen in één gebouw is niet goed genoeg. Samen bepalen wat de positionering is en van daaruit interdisciplinaire programmering neerzetten is wat nu nodig is. Hier en daar is dit al zichtbaar. Inmiddels zijn er in diverse steden interessante cultuurclusters ontstaan met daarin de bibliotheek als kern. De volgende stap is nu dat de samenwerking zich niet meer beperkt tot alleen het culturele domein, maar veel breder plaatsvindt. Kijk eens naar de bibliotheek in Nieuwegein, weliswaar geen cultuurhuis maar wel en goed voorbeeld van hoe het anders kan. Samen met partners uit de zorg en inwoners inventariseerde zij wat lokaal de belangrijkste gezondheidsvraagstukken zijn. Dat leidde tot een online platform in combinatie met fysieke bijeenkomsten met partners en patiënten over de vraagstukken die lokaal spelen. En zie wat voor sterke coalitie welzijn, bieb, cultuurinstelling en sportbedrijf in Lelystad nu aan het bouwen zijn als het gaat om een integrale programmering en interdisciplinaire aanpak op gebied van sociale cohesie, talentontwikkeling en participatie.

De openbare bibliotheek is toe aan de volgende stap. Anno 2015 gaat het er om de verantwoordelijkheid voor de persoonlijke ontwikkeling van mensen radicaal door te denken. Dat brengt de bibliotheek in de school, in het buurtcentrum en in het asielzoekerscentrum. Boeken mogen dan van gedaante veranderen, bildung blijft van alle tijden. Een behaaglijk stadsleven betekent namelijk ook en vooral: een beschaafd stadsleven.

—–

Mededeling van de uitgever: Dit artikel verschijnt in het themanummer over Burgerschap en Maatschappelijk Rendement. Dit nummer werd speciaal samengesteld in aanloop naar de start van de opleiding MBA Cultuur, Erfgoed en Burgerschap. MMNieuws is mediapartner en publiceert over deze top-opleiding. Download de folder hier!